عقول عشره چیست؟

عقول عشرة

 

  عقول، موجودات مجردی هستند که هیچ­گونه شائبه ماده در آنها نیست و نزدیک­ترین موجودات (از حیث کمالات) به وجود واجب تعالی می­باشند. از دیدگاه فلاسفه همه موجودات عالم به یکباره نمی­توانند از ذات واجب صادر شوند. ابتدا عقول در یک نظام طولی از حق تعالی صادر شده­اند و بقیه موجودات توسط این عقول موجود شده­اند.

 

ادلّه وجود عقول:

  یکی از قواعد مسلّم فلسفه، قاعدۀ الواحد است، محتوای این قاعده چنین است که «از علت واحد محض بیش از یک معلول نمی­تواند صادر شود». فلاسفه مسلمان براساس این قاعده معتقدند کثرت­های موجود در عالم ماده نمی­توانند مستقیم از خداوند به وجود آیند؛ بلکه موجود اولی که بدون واسطه از ذات حق صادر ­شد، تنها یک موجود مجرد واحد است. فلاسفه مشاء نام آن را عقل اول (صادر اول) نامیده­اند. اشراقیون آن را نور اقرب و صدرالمتألهین آن را وجود منبسط یا فیض اقدس نامیده است.

  عقل اول با این­که موجود واحدی است و تمام کمالات موجودات دیگر را دارد، ولی به­خاطر معلول بودن دارای جهت امکانی نیز هست و وجود این دو جهت (جهت کمالات وجودی و جهت امکانی) موجب شده تا صدور بیش از یک موجود از او جایز باشد.

 

تعداد عقول:

  اکثر فلاسفه مشاء تعداد عقول را ده عقل می­دانند که به عقول عشره معروف­ می­باشند که مبتنی بر طبیعیات قدیم و هیئت بطلمیوسی می­باشد. از نظر علمای طبیعی قدیم تعداد افلاک به نه عدد می­رسد که عبارت بودند از: فلک اعلی یا اطلسی، فلک ثوابت، فلک زُحَل، فلک مشتری، فلک مریخ، فلک شمس، فک زهره، فلک عطارد و فلک قمر. این افلاک نه_­­گانه با ستارگان و سیارات بی­شماری که در آنها وجود دارند، در کنار موجودات عنصری کره زمین، کثرت­های فراوانی را به وجود آورده­اند که به هیچ وجه نمی­توانند مستقیم از ذات واجب به وجود آیند؛ زیرا ذات واجب، واحد و بسیط محض است و بر اساس قاعدۀ الواحد، صدور موجودات کثیر از چنین موجودی ممکن نیست.

  بنابراین فلاسفه مشّاء قائل شدند که از ذات واجب تنها یک موجود به نام عقل اول صادر می­شود، و از عقل اول با در نظر گرفتن جهات کمالی­ آن، عقل دوم و از جهت امکانی­اش فلک اعلی (اطلس) و نفس کلی فلکی به وجود می­آید. و از عقل دوم با در نظر گرفتن جهت کمالاتش عقل سوم و با در نظر گرفتن جهت امکانی­اش فلک ثوابت به وجود می­آید و از این سلسله تعداد ده عقل و افلاک نه­گانه و موجودات عنصری محقق می­شوند و چون تعداد ده عقل برای به وجود آمدن افلاک نه­گانه و موجودات عنصری و توجیه کثرت­های آنها وافی می­باشد؛ بنابراین تعداد عقول نیز بیشتر از ده عدد نیست.

  فلاسفه اشراق نیز قاعده الواحد و نظام طولی مبتنی بر آن را پذیرفته­اند، ولی آنها تعداد عقول را بسیار بیشتر از ده عدد می­دانستند؛ زیرا تعداد ستارگان فلک ثوابت بسیار زیاد است در حالی­که جهت­های موجود در عقل دوم بسیار محدود است و به تنهائی برای صدور کثرت­های موجود در فلک ثوابت وافی نیست. بنابراین از نظر ایشان باید عقول زیادی را در نظر گرفت تا صدور این کثرت­ها توجیه­پذیر شوند.

  باید توجه داشت که مطالب فلسفی ناب و عقلی که به عنوان مطالب اصلی و اساسی فلسفه می­باشند، به هیچ­وجه با تغییر در نظریه­های علمی، دگرگون نمی­شوند؛ زیرا اساس این مطالب، برهان­های عقلی می­باشند و هیچ ارتباطی به نظریه­های مطرح شده در علوم طبیعی؛ مانند هیئت بطلمیوسی و یا هیئت کوپرنیکی و یا کپلری ندارند. از جمله این مسائل می­توان «قاعده الواحد»، «اصالت وجود»، «مجرد بودن علم» و ... را نام برد.

  بخشی از مطالب فلسفی مبتنی بر نظریههای علمی روز می­باشد. با تغییر این نظریات، مطالب فلسفی نیز تغییر می یابد. ولی این دگرگونی به معنای فرو ریختن ساختمان فلسفه نیست.

 

 

 

 

منابع:

1- طباطبائی، محمدحسین؛ نهایةالحکمة، تعلیقه غلام­رضا فیاضی، قم، مؤسسه امام خمینی، 1382، چ 1، ج 4، ص 1213

2- نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد؛ شرح اشارات و تنبیهات، تحقیق حسن­زاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1383، چ 1، ج 3، ص 827

3-  سهروردی، یحیی­بن حبش؛ مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران، پژوهش­گاه علوم انسانی، 1380، چ 3، ج 2، ص