حضرات خمس چیست؟

حضرات خمس چیست؟

یکى از مباحثى که هنگام سخن از چینش نظام هستى و کیفیت ظهور کثرت از وحدت در دستگاه هستى شناسى عرفانى مکتب ابن عربى مطرح مى باشد، بحث حضرات خمس است. اگرچه بنابر وحدت شخصیه وجود، در سراى هستى یک وجود بیش نداریم و مصداق بالذات آن فقط حق سبحانه است و ماسواى او همه ظهورات و مجالى آن حقیقت واحده اند که بالعرض و المجاز موجودند و چون ذات حق، مطلق است به اطلاق مقسمى خارجى و نامتناهى است لذا ظهورات او هم نامتناهى است؛ لکن عارفان وقتى صحبت از چینش مظاهر و مراتب تنزلات وجود از مقام ذات غیب الغیوبى به صقع ربوبى و عالم اله و بعد به عالم اکوان و تعنیات خلقى مى کنند آن را در یک تقسیم بندى کلى به شش مرتبه و پنج حضرت تقسیم مى نمایند.
علت نام گذارى هر یک از این مراتب کلیه به «حضرت» به اعتبار حضور ذات حق در مراتب و حاضربودن مراتب نزد حق سبحانه است. بنابراین در این بحث هیچ گاه اطلاق حضرت بر مقام ذات غیب الغیوبى نمى شود زیرا سخن از تنزل از مقام ذات و پیرامون تعینات و ظهورات ذات حق مى باشد (امام خمینى، حواشى بر مقدمه قیصرى بر شرح فصوص الحکم، ص163).
آن شش مرتبه کلیه عبارتند از:

1. مرتبه احدیت: این مرتبه اى است که ذات حق به خودش از حیث وحدت حقیقیه و احدیت علم دارد. در این مرتبه تمامى کثرات و اعتبارات ساقط و مستهلک مى باشد و فقط اسم احد در این مرتبه بوده و از این مرتبه به تعین اول تعبیر مى شود. (قونوى، تفسیر فاتحه، ص130 و فرغانى، منتهى المدارک، ج1، ص45 و صائن الدین ترکه، تمهید القواعد، ص269و271).

2. مرتبه واحدیت: این مرتبه اى است که ذات حق به خودش از حیث تفاصیل اسمائى و الوهیت علم دارد. در این مرتبه اسماء و اعیان ثابته به نحو مفصل و ممتاز از یکدیگر موجود به وجود علمى مى باشند. از این مرتبه به تعین ثانى تعبیر مى شود. (قونوى، تفسیر فاتحه، ص130 و فرغانى، منتهى المدارک، ج1، ص55 و صائن الدین ترکه، تمهید القواعد، ص291 و جامى، نقد النصوص، ص38).

3. مرتبه عالم ارواح: این عالم، مرتبه ظهور حقایق کونیه مجرده بسیطه است. عالم ارواح همان است که در فلسفه به اسم عقول و مفارقات شناخته مى شود که تجرد عقلانى دارد. موجودات عالم ارواح به دو دسته تقسیم مى شوند: 1. کروبیان که تعلق به بدن ندارند و خود دو قسم اند: الف. ملائکه مهیّمه ب. ملائکه اى که براى مادون خود در مجارى فیض حق سبحانه قرار مى گیرند. 2. روحانیان یا نفوس ناطقه، که در عین این که مجرد به تجرد عقلانى بوده، تعلق به بدن داشته و تدبیر بدن مى نمایند. روحانیان نیز دو دسته اند: یکى نفوس ناطقه ملکى که اهل ملکوت اعلى هستند و دیگرى نفوس ناطقه ملکى اهل ملکوت اسفل مى باشند. مرتبه عالم ارواح را جبروت نام نهاده اند (فرغانى، مشارق الدرارى، ص144 و جامى، نقد النصوص، ص31 و 49 و قیصرى، مقدمه شرح تائیه ابن فارض، ص312، یحیى یثربى، عرفان نظرى).

4. مرتبه عالم مثال منفصل: مرتبه ظهور حقایق کونیه مجرده لطیفه است با آثار و عوارض مادى نظیر شکل، اما غیرقابل تجزیه و تبعیض و فرق و التیام است. مرتبه مثال واسطه است میان عالم ارواح و عالم اجسام و داراى تجرد برزخى مى باشد.
عالم مثال به دو قسم متصل و منفصل تقسیم مى شود. عالم مثال متصل از مراحل وجودى انسان است، اما عالم مثال منفصل یکى از عوالم موجود مى باشد. از این مرتبه به خیال منفصل و ملکوت و به لسان شرع به برزخ نیز تعبیر نموده اند (قیصرى، مقدمه شرح تأئیه ابن فارض، ص312 و جامى، نقد النصوص، ص90 و 52).

5. مرتبه عالم اجسام: مرتبه وجود اشیاى کونیه مرکبه کثیفه است که قابل تجزیه و تبعیض اند. و آن بر دو قسم است یکى عِلویات (افلاک) و دیگرى سفلیات (عناصر اربعه و مرکبات و موالید ثلاث) که این مرتبه را عالم ماده و شهادت و عالم ملک و ناسوت نام نهاده اند (قیصرى، مقدمه شرح تائیه ابن فارض، ص312 یحیى یثربى، عرفان نظرى و صائن الدین ترکه، تمهید القواعد، ص292 و جامى، نقدالنصوص، ص31و58).

6. مرتبه انسان کامل: جامع جمیع مراتب سابق است تفصیلا که تمام مراتب الاهى و کونى را در خود به نحو حق الیقین پیاده نموده است که از آن به کون جامع تعبیر مى شود. (حمزه فنارى، مصباح الانس، ص102 و صائن الدین ترکه، تمهید القواعد، ص356 و 359 و جامى، نقد النصوص، ص61).
چنان که ملاحظه مى شود دو مرتبه اول منسوب به حق سبحانه و صقع ربوبى و موطن علم حق مى باشند که این دو مرتبه یعنى احدیت و واحدیت، یک حضرت به حساب مى آیند. سه حضرت دیگر منسوب به کون و خارج از صقع ربوبى مى باشند، و مرتبه ششم هم جامع میان دو مرتبه حقانى و کونى بوده و برزخ میان دو بحر وجوب و امکان و دو عالم ظاهر و باطن مى باشد (حمزه فنارى، مصباح الانس، ص102 و جامى، نقد النصوص، ص90).
لازم به ذکر است که برخى از محققین عرفان از دو مرتبه اول تعبیر به مراتب جلائیه و باقى مراتب را مراتب استجلائیه نامیده اند. و حضرات کلیه پنجگانه را نیز، مجالى و منصّات و مطالع نام گذارى کرده اند. (صائن الدین ترکه، تمهید القواعد، ص290 و 293).
میان تابعین و شارحین مکتب ابن عربى در تبیین چینش نظام هستى بعد از مقام ذات غیب الغیوبى حق سبحانه یعنى در موطن علم حق و صقع ربوبى دو تقریر وجود دارد: تقریر اول از آن صدرالدین قونوى (607ـ673هـ) و مؤید الدین جندى (متوفى 690هـ) و سعیدالدین فرغانى (متوفى 700هـ) و تابعان ایشان مى باشد و تقریر دوم را عبدالرزاق کاشانى (متوفى 736هـ) و محمد داوود قیصرى (متوفى 751هـ) بیان نموده اند.
بر اساس تقریر اول بعد از مقام ذات حق، مرتبه احدیت (تعین اول) و بعد مرتبه واحدیت (تعین ثانى) قرار دارد که ساختار نوشتار حاضر هم بر مبناى دیدگاه قونوى شکل گرفته یعنى بین مقام ذات و واحدیت واسطه اى به نام احدیت و تعین اول وجود دارد. (قونوى، تفسیر فاتحه، ص130، همو، نفحات الهیه، ص18، فرغانى، منتهى المدارک، ج1، ص45). اما طبق تقریر دوم بعد از مقام ذات حق، مرتبه واحدیت و تعین ثانى قرار گرفته، به تعبیرى بین مقام ذات و واحدیت واسطه اى به نام تعین اول وجود ندارد و احدیت را تنها در مقام ذات معنا مى کنند.
شایان ذکر است که کاشانى و قیصرى متون قونوى و پیروانش را دیده و در آثار خود ناظر به آنها بوده و در جاهاى متعدد از آنها یاد نموده اند. براى مثال قیصرى در کتاب شرح فصوص خود از کتاب فکوک و مفتاح الغیب قونوى مطالبى را نقل مى نماید (قیصرى، شرح فصوص الحکم، چاپ سنگى، ص75، ص215)، بنابراین کاشانى و قیصرى بیانات محققین پیش از خود در تفسیر احدیت را دیده و احدیت در مقام تعین اول را به احدیت مقام ذات تفسیر نموده اند (کاشانى، شرح فصوص الحکم، ص38و186، قیصرى، شرح فصوص الحکم، چاپ سنگى، ص12 و 48 و 80 و 62 و 102 و 239 و 241، همو، رسائل، رساله اساس الوحدانیه، ص52) قیصرى احدیت را عبارت از مقام ذات من حیث الذات مى داند، مقصود وى همان احدیت ذاتیه است و واحدیت را نسبت و اعتبارى براى ذات مى داند یعنى تنزل از مقام ذاتِ صورت گرفته که عبارت از تعین ثانى است. (قیصرى، رسائل، رساله اساس الوحدانیه، ص52) تفاوت ذات مطلق به اطلاق مقسمى با احدیت در مقام ذات در این است که ذات مطلق لابشرط بوده و در همه جا حضور داشته و موطن تمام تعینا و کثرات را با اطلاق مقسمى خارجى خود پر کرده است، اما در احدیت ذاتیه، همان ذات مطلق را بدون این که تعینى را با او اعتبار نموده فرض مى نمائیم که در این لحاظ یک ذات احدى اطلاقى دیده شده و بشرط لا مى باشد از این که کثرات را با او در نظر بگیریم و تمام نسب و اعتبارات و کثرات در این لحاظ اسقاط مى شود (قیصرى، شرح فصوص الحکم، چاپ سنگى، ص12، همو، رسائل، رساله اساس الوحدانیه، ص53).
در این اعتبار هنوز در مقام ذات هستیم و از مقام اطلاق مقسمى خارج نشده ایم و تنزل از مقام ذات صورت نگرفته، فقط لحاظ بشرط لاى از کثرات و تعینات نموده ایم که هیچ کثرتى دیده نشده و فقط یک ذات مطلق دیده مى شود. جناب ایزوتسو در تحقیقات و مطالعات خود متوجه این دو دیدگاه و تفاوت آنها شده و در کتاب صوفیسم و تائوئیسم تصریح به این دو دیدگاه نموده است (ایزوتسو، صوفیسم و تائوئیسم، ص58).
در تطبیق و تبیین مرتبه واحدیت، کاشانى دیدگاهى متفاوت از دیگر محققان دارد. وى بعد از مرتبه احدیت و ذات حق مرتبه واحدیت را که قونوى و تابعانش و قیصرى، موطن اعیان ثابته و اسماء و محل تفاصیل اسمائى دانسته و از آن تعبیر به تعین ثانى مى نمودند را عقل اول مى داند. وى مقام ذات حق را بحت و بسیط مى داند که هیچگونه تکثرى نداشته و فقط شؤونات ذاتیه حق در آنجاست. هنگامى که شؤونات ذاتیه حق ابراز شده و تجلى مى نمایند هویت عقل اول شکل مى گیرد و موطن اعیان ثابته و اسماى الهیه عقل اول مى باشد. کاشانى روایت نبوى «اول ما خلق الله العقل» را به همان عقل اول فلاسفه تطبیق مى نماید که اولین تعین از تعینات خلقى مى باشد (کاشانى، شرح فصوص الحکم، ص38، ص186، همو، اصطلاحات الصوفیه ذیل عماء).
قیصرى در شرح خود بر فصوص دیدگاه کاشانى را نقل نموده و مورد نقد قرار مى دهد (قیصرى، شرح فصوص الحکم، چاپ سنگى، ص102). هم چنین فنارى در مصباح الانس در بحث عماء دیدگاه کاشانى را نقد و بررسى مى نماید (فنارى، مصباح الانس، چاپ سنگى، ص74).

منابع:
1. فصلنامه هفت آسمان، شماره 34، نوشته مرتضى کربلایى

افراد و مشاهیر